Amaç
Kabaca İç kuzeybatı Anadolu olarak tanımlayabileceğimiz Eskişehir ve Kütahya bölgesi, tarih öncesi dönemlerden bu yana önemli güzergâhları birbirine bağlayan bir kavşak noktası özelliğiyle Orta Anadolu kültürleri ile Kuzey Ege ve Balkan kültürleri arasındaki ilişkileri ortaya koymak bağlamında kilit bir bölgedir. Özellikle Prof. Dr. Turan Efe’nin Bilecik, Eskişehir ve Kütahya’da yaptığı yüzey araştırmaları sayesinde bölgede 250’nin üzerinde tarih öncesi döneme ait yerleşmenin bulunduğu bilinmektedir (1990, 1991, 1992, 1993, 1994a, 1994b, 1994c, 1995a, 1995b, 1996a, 1996b, 1997, 2000). 2017 yılında başlayan araştırmamızın ana amacı Kütahya ile Eskişehir bölgesindeki tarih öncesi dönemlerdeki problemleri modern yöntemlerin kullanılacağı araştırmalar ile en aza indirmektir. Yüzey araştırması projemizde daha az araştırma yapılan Kütahya ilinin batı kesimi, Eskişehir’in doğu ve güneydoğu kesimi ile hem Kütahya hem de Eskişehir’in dağlık kesimleri tarama için ana araştırma alanını oluşturmaktadır.
Yüzey araştırmasının kapsadığı bölge ve tarih öncesi dönemlere ait ticaret yolları (Harita: M. MASSA)
Bölgede bugüne kadar yapılan kazılar sayesinde Neolitik Dönem’den İlk Tunç Çağı’na kadar kesintisiz bir kronoloji oluşturulmuş durumdadır. Ancak bölgedeki Demircihüyük, Küllüoba, Keçiçayırı, Çiledir ve Kureyşler gibi İlk Tunç Çağı tabakalarının ağırlıklı kazıldığı yerleşmelerde İTÇ III Dönemi (MÖ 2400-1950) ya yoktur ya da kısıtlı alanlarda kazılmıştır. Bölgede MÖ 3. Binyıl’ın sonu ile MÖ 2. Binyıl başına tarihlenen boyut olarak oldukça büyük olan bazı höyüklerde de ileri teknoloji kullanılarak yoğun yüzey araştırmaları (intensive survey) yapılmaya devam edilmektedir. Proje içerisinde ve haritalarda isimleri verilen bu höyüklerden her çalışma döneminde en az bir tanesinde yoğun yüzey araştırması (intensive survey) amaçlanmaktadır. Böylelikle bölgenin en önemli ama en az kazılma şansı elde edilmiş dönemlerinden bir tanesi olan İlk Tunç Çağı III Dönemi ve Orta Tunç Çağı’nın başı ile ilgili problemler daha iyi anlaşılabilecektir.
Bugüne kadar bölgede kazı yapılmış yerleşmeler iki elin parmaklarını geçmeyecek kadar azdır. Bunların çoğu da sadece birkaç yıl süren kurtarma kazılarıdır. Dolayısıyla bu durum bize, İç Kuzeybatı Anadolu’daki tarihöncesi araştırmalarının henüz daha çok başında olduğumuzu açıkça göstermektedir. Bu bakımdan, araştırmalar ilerledikçe, bölgede insanlık tarihine ışık tutacak önemli arkeolojik bulgulara ulaşılacağına hiç şüphe yoktur. Söz konusu araştırmamız, yeni yerleşmeleri bulmanın yanında yoğun yüzey araştırmaları (intensive survey) sayesinde höyükleri çok daha detaylı tanımamızı sağlayacak ve ileride kazı yapmayı amaçlayan arkeologlara yol göstereceği düşünülmektedir.
Ayrıca 4 yıldır Batı Anadolu müzeleri ve yerleşmelerinde yürüttüğümüz bir araştırma projesi, ‘’tarih öncesi dönem metal eser analizlerini’’ kapsamaktadır. Bu proje ile bugüne kadar bölgede kazısı yapılmış İTÇ ve OTÇ yerleşmelerinden 700 adet metal eserin incelenmesi yapılmıştır. Bunlar içinde Eskişehir’de Demircihöyük, Sarıket Mezarlığı, Küllüoba ile Kütahya’da Höyüktepe, Çiledir ve Seyitömer’in de metal eserleri bulunmaktadır. İlk sonuçlar bölgede önemli bir madencilik geleneğinin olduğunu ortaya koymaktadır. Bilindiği gibi Anadolu’da bilinen en erken gümüş yatağı Kütahya ili sınırları içerisindedir (Kaptan 2015). Ancak söz konusu Gümüşköy dışında tarih öncesi dönemlere ilişkin maden yatağı bilinmemektedir. Eskişehir ve Kütahya illeri yüzey araştırmamızla maden yatakları bakımından da oldukça zengin olan bu bölgede, tarih öncesi dönemlere tarihlenen diğer maden yataklarının da bulunması amaçlanmaktadır. Bu sayede bölgedeki metal eserler ile kaynaklardan elde edilecek verilerin analiz sonuçları, Anadolu arkeolojisi için çok önemli bir veri tabanını bilim dünyasına tanıtmamızı sağlayacaktır. Ayrıca Kütahya’nın batısındaki dağlık alanda bildiğimiz kaynaklara yenilerini eklemeyi ummaktayız. Bununla birlikte ise çok önemsediğimiz ve araştırmanın çok eksik olduğu Eskişehir’in doğu kesiminde kazılan bir yerleşme olmadığı gibi maden yatakları konusunda da bilgi neredeyse hiç yoktur. Yüzey araştırmamız kapsamında Eskişehir’in doğusundaki dağlık alanda da çalışma fırsatı bularak bu eksiğin giderilmesi amaçlanmaktadır.
Kütahya ve özellikle de Eskişehir’deki hızlı yapılaşma ile sanayileşme beraberinde doğal ve tarihi eser tahribatını da getirmektedir. Söz konusu tahribatın engellenmesi, illerin detaylı bir kültür envanterinin çıkarılması, arkeolojik kalıntılarının detaylı bir şekilde saptanması ve bölgenin tarih öncesi dönem kültürel gelişimindeki mevcut boşlukların doldurulabilmesi amacıyla, Eskişehir ve Kütahya İlleri Tarih Öncesi Dönem Yüzey Araştırması’nın -kısa adıyla Eskişehir Kütahya Araştırmaları (EKAR) gerçekleştirilmektedir.
Yöntem
Yüzey araştırması, Eskişehir ilindeki 13,925 km2 ve Kütahya ilindeki 11.977 km2 alan olmak üzere toplam 25902 km2’lik bir alanı kapsamaktadır. Yüzey araştırmamızda en önemli görülen unsur yeni teknolojiler kullanılarak, bölgedeki tarih öncesi dönemlere ilişkin sorunları ve kronolojik boşlukları doldurabilecek büyük yerleşmeler üzerinde yoğun yüzey araştırmalarının (intensive survey) yapılmasıdır. Kütahya ilindeki Kocahöyük, Tavşanlı, Hacıkebir, Ortaca, Malatça ve Gecek höyükleri ile Eskişehir ilindeki Yakakayı, Karahöyük, Porsuk, Toraman, Gerenli, Karapazar ve Soğulcak yerleşmeleri bu hedefte ilk düşünülen yerleşmelerdir. Söz konusu araştırma yönteminde, “Küresel Konumlandırma Sistemi”nden (GPS) alınan bilgiler Coğrafi Bilgi Sistemi” (GIS) yardımıyla harita üzerine işlenmektedir; yerleşmelerin topografik planı çıkarılarak ve alanın jeolojik yapısı ve çevresindeki su ve hammadde kaynakları belgelenmektedir. Bu aşama sonrasında höyük ve çevresi karelajlara bölünerek höyüğün üzerindeki malzeme belgelenmektedir. Bu şekilde oluşturulan alanlara malzeme hakkında elde edilen istatistiki veriler işlenmektedir. Bu veriler, daha sonra ArcGIS programına aktarılmaktadır. Söz konusu veri tabanı aynı zamanda, yerleşmenin, ölçüleri ve içerdiği dönemler, malzeme grupları (maddesi, formu, malı, bezemesi gibi detayları da içerecek şekilde), tahribat ve tescil durumu vs. gibi çeşitli verileri de içerecek şekilde detaylı bir şekilde hazırlanmaktadır. Bu sırada saptanan tüm mimari kalıntıların ve malzeme gruplarının çizimleri ve tanımları yapılmakta ve fotoğrafları çekilmektedir. Tüm bu veriler ArcGIS programında haritalanmakta ve çeşitli dağılım haritaları ile detaylı mekansal analizler yapılmaktadır.
Söz konusu yüzey araştırmaları (intensive survey) yöntemi dışında bölgede daha önce daha az araştırılmış olan dağlık alanlar, maden yataklarının çevresi, Eskişehir’in doğusu ve Kütahya’nın batısındaki vadiler yaya olarak gezilmektedir (yaygın yaya yüzey araştırması).
EKAR 2018 sezonu yaygın yaya yüzey araştırması
Efe. T.
1990, “1988 Yılında Kütahya, Bilecik ve Eskişehir İllerinde Yapılan Yüzey Araştırmaları”, Anadolu Araştırmaları, 12: s. 1- 19.
1991, “1989 Yılında Kütahya, Bilecik ve Eskişehir İllerinde Yapılan Yüzey Araştırmaları”, 7. Araştırma Sonuçları Toplantısı, s. 163-177.
1992, “1990 Yılında Kütahya, Bilecik ve Eskişehir İllerinde Yapılan Yüzey Araştırmaları”, 9. Araştırma Sonuçları Toplantısı, s. 561-583.
1993, “1991 Yılında Kütahya, Bilecik ve Eskişehir İllerinde Yapılan Yüzey Araştırmaları”, 10. Araştırma Sonuçları Toplantısı, s. 345-364.
1994a, “Eskişehir Yöresindeki Bazı Höyüklerde Saptanmış Olan İlk Tunç Çağı’na Geçiş Evresi Çanak Çömleği”, Anadolu Araştırmaları, 13: 17-41.
1994b, “1992 Yılında Kütahya, Bilecik ve Eskişehir İllerinde Yapılan Yüzey Araştırmaları”, 11. Araştırma Sonuçları Toplantısı, s.571-592.
1994c, “Early Bronze Age III Pottery from Bahçehisar: The Significance of the Pre-Hittite Sequence in the Eskişehir Plain, Northwestern Anatolia”, American Journal of Archaeology, 98 :5-34.
1995a, “1993 Yılında Kütahya, Bilecik ve Eskişehir İllerinde Yapılan Yüzey Araştırmaları”, 12. Araştırma Sonuçları Toplantısı, s.245-266.
1995b, “İçbatı Anadolu’ da İki Neolitik Yerleşme: Fındık Kayabaşı ve Akmakça,” (yay.haz. A.Erkanal ve diğerleri) İ.Metin Akyurt ve Bahattin Devam Anı Kitabı, İstanbul, s.105-114.
1996a, “1994 Yılında Kütahya, Bilecik ve Eskişehir İllerinde Yapılan Yüzey Araştırmaları”, 13. Araştırma Sonuçları Toplantısı, s.131-153.
1997, “1995 Yılında Kütahya, Bilecik ve Eskişehir İllerinde Yapılan Yüzey Araştırmaları”, 14. Araştırma Sonuçları Toplantısı, s. 215-232.
2000, “Kütahya, Bilecik ve Eskişehir İlleri Yüzey Araştırmaları ve Orman Fidanlığı Kurtarma Kazıları”, (yay. haz. O. Belli) Türkiye Arkeolojisi ve İstanbul Üniversitesi, İstanbul, s. 103-109.
Kaptan E., 2015 “New Discoveries in the Mining History of Turkey in the Neighborhood of Gümüşköy, Kütahya”, Bulletin Of The Mineral Research and Exploration, s. 97.